نگاهی به خوشنویسی در ایران
چکیده:
این مقاله، که ترجمه‌ای از یکی از مقالات دانشنامه‌ی ایرانیکا است، به بررسی خط طغرا، روند شکل‌گیری آن و نمونه‌هایی از این خط در فرهنگ ایران می‌پردازد. خطّ طغرا، در ابتدا در انحصار عناوین، فرمان‌های شاهانه، سکّه‌ها، مهرها و نشانه‌های عقیق بود؛ اما در اواخر قرون وسطی و ادوار بعدی، استفاده‌ی گسترده‌تری از آن شد.
تعداد کلمات: 378 کلمه / تخمین زمان مطالعه: 2 دقیقه
این مقاله، که ترجمه‌ای از یکی از مقالات دانشنامه‌ی ایرانیکا است، به بررسی خط طغرا، روند شکل‌گیری آن و نمونه‌هایی از این خط در فرهنگ ایران می‌پردازد. خطّ طغرا، در ابتدا در انحصار عناوین، فرمان‌های شاهانه، سکّه‌ها، مهرها و نشانه‌های عقیق بود؛ اما در اواخر قرون وسطی و ادوار بعدی، استفاده‌ی گسترده‌تری از آن شد.
تعداد کلمات: 378 کلمه / تخمین زمان مطالعه: 2 دقیقه
نویسنده: غلامحسین یوسفی
برگردان: پیمان متین
برگردان: پیمان متین
در قرون وسطی، احکام قانونی، با حروفی رمزی به نام «طغرا» نوشته می‌شد (1). این خطّ، خطی بسیار پیچیده با حرکاتی خمیده بود و عمدتاً در عنوان مطلب قرار می‌گرفت. در وزارتخانه‌ها (دیوان‌ها)، خطّ طغرا در نقش مهر سلطنتی به کار می‌رفت و جهت اعتبار حکم، مثل امضای شاهانه در نظر گرفته می‌شد. این شیوه در ایران، از دوره‌ی سلجوقی دیده می‌شود. (2).
خطّ طغرا، در ابتدا در انحصار عناوین، فرمان‌های شاهانه، سکّه‌ها، مهرها و نشانه‌های عقیق بود؛ اما در اواخر قرون وسطی و ادوار بعدی، استفاده‌ی گسترده‌تری از آن شد. همان طور که انتظار می‌رفت، طغراهای اوّلیّه، به شکل خاصّی نوشته نمی‌شد. خوشنویسان دوران عثمانی، فرم خاصی را از طغرا رواج دادند که با نوع به کار رفته در حکم‌های صفویان و فرمان‌های نادرشاه افشار فاصله‌ای بسیار داشت. طرح‌های طغرا، معمولاً مشتق از خطّ ثلث، رقاع یا خطّ «دیوانی» است. هنوز در کشورهای اسلامی همچون مصر، سوریه، لبنان، عراق، ایران و افغانستان خوشنویسانی هستند که به همان خوبی سبک‌های نوشتاری دیگر، کاملاً با طغرا عجین شده‌اند. طغرا در ترکیه، پس از کنار گذاشتن خطّ عربی، دیگر مورد استفاده قرار نگرفت. به گفته‌ی برخی متخصصان (3)، هر عنوان طرّاحی شده‌ی خاصّی خواه به خطّ کوفی، ثلث، نسخ، نستعلیق، شکسته یا دیوانی، می‌تواند نوعی خطّ طغرای تزئینی به شمار آید.
خطّ طغرا، در ابتدا در انحصار عناوین، فرمان‌های شاهانه، سکّه‌ها، مهرها و نشانه‌های عقیق بود؛ اما در اواخر قرون وسطی و ادوار بعدی، استفاده‌ی گسترده‌تری از آن شد. همان طور که انتظار می‌رفت، طغراهای اوّلیّه، به شکل خاصّی نوشته نمی‌شد. خوشنویسان دوران عثمانی، فرم خاصی را از طغرا رواج دادند که با نوع به کار رفته در حکم‌های صفویان و فرمان‌های نادرشاه افشار فاصله‌ای بسیار داشت. طرح‌های طغرا، معمولاً مشتق از خطّ ثلث، رقاع یا خطّ «دیوانی» است. هنوز در کشورهای اسلامی همچون مصر، سوریه، لبنان، عراق، ایران و افغانستان خوشنویسانی هستند که به همان خوبی سبک‌های نوشتاری دیگر، کاملاً با طغرا عجین شده‌اند. طغرا در ترکیه، پس از کنار گذاشتن خطّ عربی، دیگر مورد استفاده قرار نگرفت. به گفته‌ی برخی متخصصان (3)، هر عنوان طرّاحی شده‌ی خاصّی خواه به خطّ کوفی، ثلث، نسخ، نستعلیق، شکسته یا دیوانی، می‌تواند نوعی خطّ طغرای تزئینی به شمار آید.
.jpg "خط طغرا")
.نگاره 1. خط طغرا، اثر حامد آمدی، خوشنویس ترک معاصر (مصرف، مصوّر، ص 263)
.jpg "خط طغرا")
.نگاره 2. خطّ طغرا، اثر محمد صبری هلالی عراقی، 1360 ق./ 1941 م. (مصرف، مصوّر، ص 262)
.jpg "خط طغرا")
.نگاره 3. خطّ طغرا، اثر مرتضی عبدالرّسولی، 1367 ش. / 1988 م. (کلکسیون شخصی غلامحسین یوسفی)
.jpg "خط طغرا")
.نگاره 4. خط شکسته‌ی تعلیق، نوشته‌ی سنگ مزار عمر خیام، نیشاپور، اثر مرتضی عبدالرّسولی
پی‌نوشت‌ها:
1. Doerfer, III, pp. 342-46.
2. نظامی گنجه ای، مخزن الاسرار، ص 108؛ خاقانی، دیوان، ص 11.
3. فضائلی، 1350، ص 646.
منبع مقاله: خوشنویسی ،غلامحسین یوسفی ، برگردان پیمان متین، گروه نویسندگان ،تهران امیرکبیر، چاپ دوم. (1383)
