احکام بیع | بیع فضولى

پرسش :

آقاى شمس ملکى را از طریق قولنامه عادى از على آقا خریدارى کرده و در قولنامه اسم خود را احمد ذکر مى کند. نصف قیمت ملک را در جلسه معامله پرداخت نموده و پرداخت مابقى ثمن را موکول به تنظیم سند مى نماید. بعد از یک سال از وقوع معامله و در هنگام تنظیم سند معلوم مى شود که آقاى شمس که خود را در جلسه معامله احمد معرفى نموده نمى توانسته معامله انجام دهد. و لذا آقاى احمد، دوست شمس، بعد از یک سال خود را به عنوان خریدار جهت حل مشکل شمس، معرفى مى کند. و حال این که تا آن موقع، نه على، احمد را مى شناخته و نه احمد، على را. و در واقع مجلس عقد با حضور على و شمس محقّق شده، و ایجاب و قبول و قبض و اقباض توسّط شمس و على تحقّق یافته و قصد و اراده على متوجّه شمس بوده، ولى آقاى شمس بعد از یک سال خود را به عنوان وکیل و شاهد در مجلس عقد معرفى مى کند وحال این که اقرار صریح دارد که ثمن را وى پرداخته و مثمن را تحویل گرفته و در مجلس عقد حضور داشته است. آقاى احمد هم صریحاً اقرار دارد که در مجلس عقد حضور نداشته و ثمن معامله را نپرداخته و مثمن را تحویل نگرفته است. در ضمن همه این مطالب مستند مى باشد لطفاً بفرمایید. الف) معامله نسبت به آقاى شمس چه صورتى دارد؟ ب) بر فرض صحّت، این معامله، چه نوع بیعى است؟ بیع لفظى، یا معاطاتى، یا فضولى، یا صورى؟ ج) آقاى احمد طبق اقرارش براى رفع مشکل قانونى آقاى شمس، ملک متنازع فیه را به همسر آقاى شمس با قولنامه عادى مى فروشد بدون این که بابت اصل ملک پولى داده باشد، یا ملک را تحویل گرفته باشد، یا ثمنى از همسر آقاى شمس دریافت نموده باشد، یا معامله را به عنوان فضولى قبول کرده باشد و در واقع ملکى که شرعاً و طبق قولنامه عادى تحویل آقاى شمس بوده، طى قولنامه عادى دیگر بدون اخذ هیچ مبلغى و بدون هیچ قبض و اقباضى به همسر آقاى شمس با قولنامه صورى فروخته مى شود. معامله احمد با همسر آقاى شمس چه نوع معامله اى است؟ بیع لفظى، یا معاطاتى، یا فضولى، یا صورى؟

پاسخ :
جواب الف تا ج) با توجّه به این که در فرض سؤال شخص مزبور (آقاى شمس) به نیّت خودش معامله را انجام داده هر چند ظاهراً نام شخص دیگرى را براى خود ذکر کرده، معامله صحیح است و حکم بیع بالصیغه را دارد؛ زیرا کتابت در حکم انشاى لفظى است. و ممنوع المعامله بودن در این گونه موارد به معنى عدم درج در اسناد رسمى است نه این که معامله محکوم به بطلان باشد و معامله دوم که با زوجه آقاى شمس انجام شده جنبه فضولى داشته و هرگاه آقاى احمد قصد صورى نداشته و آقاى شمس هم بعداً معامله را امضا کرده باشد، معامله براى خانم او صحیح خواهد بود.

منبع: استفتائات جدید، آیت‌‌ الله العظمی مکارم شیرازی دام ظله، جلد 4، تهیه و تنظیم: ابوالقاسم علیان نژادی، قم: انتشارات امام علی بن ابی‌طالب علیه ‌السلام، 1393.