«پس ساحران به سجده درافتادند، گفتند: به پروردگار موسی و هارون ایمان آوردیم». (2)
این دوگانه‌گویی چگونه حل می شود؟
پاسخ اجمالی:
حصر در آیه‌ی 83 سوره‌ی یونس، «حصر اضافی» است؛ به این معنا که به دو گروه خاص یا دو گروه در زمانی معین نظر دارد و درصدد شمارش همه‌ی مؤمنین به موسی نیست.
اگر هم مراد از آن، حصر حقیقی باشد به گونه ای که آیه حقیقتاً ایمان‌‌آورندگان به موسی را منحصر به «فرزندانی از قوم او» کرده باشد باز وجوهی در مورد عبارت «فرزندانی از قوم او» وجود دارد که تنافی را از بین می برد.
پاسخ تفصیلی:
حضرت موسی (علیه السلام) با ارائه‌ی براهین و معجزات به هدایت قوم بنی اسرائیل پرداخت و در این راه با فرعونیان زمان خود مقابله نمود. یکی از حربه های فرعونیان استفاده از سحر ساحران به منظور کمرنگ نمودن جلوه های معجزات موسی (علیه السلام) بود که طبق بیان قرآن به ایمان ساحران ختم شد.
سؤالی که اینجا مطرح می شود رویارویی ظاهر آیاتی از قرآن است که در برخی از ایمان آوردن ساحران به موسی (علیه السلام) حکایت دارد؛ در حالی که از ظاهر برخی دیگر همچون آیه‌ی 83 سوره‌ی یونس چنین برداشت می شود که ایمان‌‌آورندگان به موسی (علیه السلام) در گروهی خاص منحصر هستند.
به منظور پاسخ گفتن از این اشکال به تحلیل و بررسی آیه‌ی 83 می پردازیم.
دو نکته در این آیه وجود دارد که نظر مفسران را به خود جلب کرده است:
1) حصر موجود در آیه و این که به چه چیز تعلق می گیرد، 2) منظور از عبارت «ذُرِّیَّةٌ مِنْ قَوْمِهِ».
در خصوص حصر موجود در این آیه می توان دو احتمال را مطرح نمود:
الف) حصر، از نوع «حصر اضافی» باشد. در حصر اضافی نظر به یک جنبه است و جنبه های دیگر مورد لحاظ نیست نه این که همه‌ی جنبه ها ملاحظه شده و آن گاه گروهی سلب و گروهی اثبات شده باشد. بنابراین اگر حصر در آیه را «حصر اضافی» بگیریم باید گفت که آیه‌ی شریفه درصدد منحصر نمودن ایمان در ذریه‌ی بنی اسرائیل در قبال فرد یا گروه معینی است و یا ناظر به زمان خاصی است؛ مثلاً نسبت به سرکشان و اشراف بنی اسرائیل، نه همه‌ی مخاطبان موسی (علیه السلام) و یا این که ناظر به ایمان یک گروه در زمانی خاص در برابر گروهی دیگر در همان زمان است.
پس این سخن منافاتی با این ندارد که افرادی غیر از اشراف بنی اسرائیل یا در زمانی غیر از زمان مورد نظر آیه، به موسی (علیه السلام) ایمان آورده باشند. به عبارت دیگر، بنابراین احتمال اساساً آیه‌ی 83 سوره‌ی یونس درصدد شمارش همه‌ی ایمان‌‌آورندگان به موسی نیست تا در تنافی با آیاتی باشد که دامنه‌ی مؤمنان به موسی را توسعه داده است.
ب) گرچه حصر را «حصر حقیقی» بدانیم و قائل شویم که آیه درصدد شمردن تمامی ایمان‌‌آورندگان به موسی است با این حال در خصوص عبارت «ذُرِّیَّةٌ مِنْ قَوْمِهِ» احتمالاتی می توان مطرح نمود که تنافی را از بین می برد که در ذیل به برخی از این وجوه اشاره می کنیم:
1. ضمیر در عبارت «قومه» به فرعون برمی گردد و معنای آیه این است: «به موسی ایمان نیاوردند مگر ذریه ای از قوم فرعون». در این صورت تمامی کسانی که به موسی ایمان آوردند و از جمله ساحران، همگی از قوم فرعون بودند. عمده‌ی این افراد از طبقه‌ی مستضعف بودند که به دلیل ظلم و جور اشراف به سوی موسی آمدند و گروهی همچون ساحران با مشاهده‌ی معجزات موسی به وی ایمان آوردند. (3) در این صورت، تنافی ای میان آیات در کار نخواهد بود.
2. منظور از «قومه» قوم موسی (علیه السلام) است و ساحران گروهی از این قوم بودند که سحر آموخته، در مقابل موسی قرار گرفتند؛ اما سرانجام به موسی (علیه السلام) ایمان آوردند. بنابراین عبارت «ذُرِّیَّةٌ مِنْ قَوْمِهِ» حقیقتاً شامل ساحران نیز می شود و به این صورت، تنافی برطرف خواهد شد. (4)
3. ساحران گرچه حقیقتاً در «ذریه ای از قوم موسی» نمی گنجیدند؛ اما حکم همان ذریه را داشتند. به عبارت دیگر همان طور که پیامبر اکرم (صلّی الله علیه و آله و سلّم) در مورد سلمان (علیه السلام) فرمود: «سلمان از ما اهل بیت است» در حالی که او حقیقتاً از اهل بیت پیامبر (صلّی الله علیه و آله و سلّم) نبود؛ بلکه درجه‌ی ایمانش موجب شد تا در زمره‌ی اهل بیت دانسته شود، همین طور ساحرانی که به موسی ایمان آوردند به دلیل همین ایمان در حکم و رتبه‌ی همان ذریه از قوم موسی قرار گرفتند که آیه‌ی مورد بحث بدان اشاره نموده است. (5) بنابراین جایی برای تنافی بین آیات وجود ندارد.
حاصل این که، میان آیه‌ی 83 سوره‌ی یونس و آیاتی نظیر آیه‌ی 70 سوره‌ی طه تنافی وجود ندارد.
پی‌نوشت‌ها:
1. «فَمَا آمَنَ لِمُوسَى إِلَّا ذُرِّیةٌ مِنْ قَوْمِهِ عَلَى خَوْفٍ مِنْ فِرْعَوْنَ وَمَلَئِهِمْ أَنْ یفْتِنَهُمْ».
2. «فَأُلْقِی السَّحَرَةُ سُجَّدًا قَالُوا آمَنَّا بِرَبِّ هَارُونَ وَمُوسَى». طه (20) / 70.
3. تفسیر مجمع البیان، ج 11، سوره 10، ص 341.
4. همان و المیزان، ج 10، ص 163-166.
5. مجمع البیان، ج 2، ص 427.
منبع: پاسخ به شبهات قرآنی (ناسازگاری در قرآن، توهم یا واقعیت)، گروه نویسندگان، تهران: سازمان تبلیغات اسلامی، شرکت چاپ و نشر بین الملل، چاپ اول، 1391ش.
