چرا مراجع احکام متفاوت می‌دهند؟ راز اختلاف فتواها

پرسش :

چرا آرای مراجع تقلید در احکام دینی (مانند مسائل نماز) متفاوت است؟

پاسخ :
اختلاف نظر بین متخصصان و کارشناسان هر فنی، امری طبیعی و رایج است؛ برای مثال چند پزشک متخصص و ماهر، در مورد یک بیماری مشخص و با علامت ها و آثار معین، نظرات متعدد و مختلفی ابراز می کنند.

اجتهاد و استنباط در احکام شرعی نیز از این قاعده مستثنا نیست و خبرگان و کارشناسان امور دینی (مجتهدان جامع شرایط)، بعد از رجوع به مدارک احکام قرآن، سنّت، اجماع و عقل در بعضی از مسائل، استنباط ها و برداشت های مختلفی دارند و فتاوای گوناگونی می دهند.

بدین سبب لازم است تقلید همیشه از فردی باشد که فتوای او از نظر شرعی، برای ما حجّت باشد و آن مجتهد جامع شرایط و اعلم است که صلاحیت فتوا را دارد.

با وجود فرد اعلم، نمی توان از کسی که از نظر علمی پایین تر است، تقلید کرد و درصورتی که همه مساوی باشند، باید به قول کسی عمل کرد که فتوای او به احتیاط نزدیک تر بوده و یقین کند که مخالف دستور دین عمل نکرده است.(1)
 

شرح بیشتر

تفاوت در آرای مراجع تقلید، برای برخی پرسشی مهم برمی‌انگیزد: مگر حکم خدا یکی نیست؟ پس چرا نظر مراجع گاهی متفاوت می‌شود؟

باید به سه رکن کلیدی توجه کرد: ماهیت اجتهاد، روش استنباط، و نقش منابع دینی.
 

۱. اختلاف نظر؛ اتفاقی طبیعی میان متخصصان

تجربه روزمره نشان می‌دهد که حتی پزشکان حاذق با دسترسی به پرونده‌ یک بیمار، ممکن است نسخه‌های متفاوتی بپیچند؛ نه از روی اشتباه یا بی‌دانشی، بلکه بر پایه برداشت علمی و تجربه متفاوت.

در فقه نیز «مجتهد جامع‌ الشرایط» با بهره‌گیری از قرآن کریم، سنت معصومان، اجماع و عقل، به حکم شرعی می‌رسد. تفاوت در اولویت‌دهی به منابع یا روش تحلیل، زمینه‌ساز اختلاف فتوا می‌شود.
 

۲. ماهیت اجتهاد: استنباط پویا از منابع ثابت

احکام کلی اسلام ثابت‌اند، اما مصادیق و شرایط جدید نیازمند اجتهاد در تطبیق‌اند.
این تفاوت‌ها نشان‌دهنده پویایی فقه است، نه ضعف آن؛ چون اجازه می‌دهد فقه با حفظ اصول، پاسخگوی مسائل نو باشد.
 

۳. ضرورت تقلید از اعلم

از نظر شرع، وظیفه مکلّف تقلید از مجتهدی است که هم شرایط علمی کامل دارد و هم اعلم از دیگران است.
اگر چند مرجع در سطح علمی برابر باشند، اولویت با فتوایی است که احتیاط بیشتری دارد تا از مخالفت با حکم الهی مصون بمانیم.
 

۴. ثمره اختلاف: راه برای فهم عمیق‌تر

تفاوت فتواها به معنای چندگانگی دین نیست؛ بلکه نشانه غنای علمی حوزه‌های علمیه و انعطاف‌پذیری معارف دینی در چهارچوب منابع معتبر است. این اختلافات در بسیاری موارد به رشد اجتهاد، انتظام اجتماعی و حتی افزایش اعتماد به نظام فقهی کمک می‌کند.
 

نتیجه: همان‌ طور که بیماران به پزشک مطمئن و متخصص مراجعه می‌کنند، مومنان نیز باید به «اعلم» در فقه رجوع کنند؛ اختلاف نظر میان مراجع، نشانه پویایی و عمق دانش آنان است، نه ضعف شریعت.(۲)

پی‌نوشت‌ها:
1. یکصد و ده پرسش و پاسخ درباره نماز، مجتبی کلباسی، تهران: انتشارات ستاد اقامه نماز، چاپ: اول، زمستان 1386.
2. شرح اختصاصی این مطلب توسط کارشناس مذهبی راسخون نوشته شده است.

نویسنده: سیدامیرحسین موسوی تبار
منبع: تحریریه راسخون